Itxi
Txakolinaren eta pintxoen lurralde hau paisaia ederrez beteta dago, gastronomia paregabea du eta hamaika tradizio. Tradizioak, festak eta haien atzean dagoen historia aberatsa dira Euskadiren ezaugarri nagusiak. Haietako asko oso zaharrak dira, eta, haien berri badugun arren, azaletik bakarrik ezagutzen ditugu.
Historia eta kultura elkarri lotuta daude Euskal Herrian, eta, esan bezala, bertako guztiek ezagutzen dituzte txakolina, San Blas festa eta Lantzeko inauteriak, baina ba al dute haien jatorriaren, bilakaeraren eta bestelako xehetasunen berri? Asko ez dira hain sakon sartzen.
Aspaldi Mari jainkosaren omenez egiten ziren jaietatik hasi eta gure herriak pozez betetzen dituzten zaindarien jai koloretsuetaraino, Euskadin ospakizun bakoitza altxor bat da, gure arbasoekin lotzen gaitu eta nor garen gogorarazten digu.
Zuri eta euskal kultura pixka bat gehiago ezagutu nahi duen edonori laguntzeko, Euskadin ditugun tradizio zaharrenei buruz hitz egingo dugu hemen.
Antzinako tradizioetatik hasi eta San Joan jaietan harria altxatzeko egiten diren lehiaketetara, gure tradizioak inoiz itzaltzen ez den sua bezalakoak dira, betiere gure arbasoen grina berarekin gal-galka.
Beraz, hartu txapela eta makila, eta murgil gaitezen historiaz, kolorez eta zaporez betetako bidaia batean, Euskadin tradizioak bizirik egoteaz gain, barru-barruan sentitzen baititugu!
Euskadik pasio handiz bizi ditu erlijioarekin zerikusia duten tradizioak, bere interpretazioa ematen die eta erkidego osoan ospatzen dira.
Otsailaren 4an, Euskadiko kaleak makilak eskuan daramatzaten jendez betetzen dira Santa Agedaren kopla tradizionalak kantatzeko, jai erlijioso horren bezperan. Santa Agedaren tradizioak jatorri kristaua eta paganoa du, eta III. mendeko ama birjina eta martiri siziliarra ohoratzeko ospatzen da.
Jai horiekin batera, abestiak ere entzungo ditugu Euskadiko hiri, herri eta auzoetan barrena, betiere makilek lurraren kontra jotzean sorturiko erritmoaz lagunduta. Usteen arabera, tradizio horrek euskal mitologian izan dezake jatorria.
Santa Ageda bezperan, abesbatza, haur eta kuadrilla ugari irteten da kalera abestera eta ospatzera. Alde batetik, Bilboko txikiteroak ikusiko ditugu Zazpi Kaleetan barrena; bestetik, jantzi tradizionalak daramatzaten emakumeen desfileak Donostian. Festa gogo biziz ospatzen da Euskadi osoan.
Sanmartzial izenez ezagutzen diren San Pedro eta San Martzial jaiak Irungo ekitaldi garrantzitsuena dira. Dena dela, bi santuetako bat ere ez da hiriko zaindaria; ohore hori Junkaleko Andre Mariari dagokio.
Hala ere, omenaldia egiten zaie hiriaren historiako gudurik garrantzitsuenaren urteurrenean. Jaiak ekainaren amaieran ospatzen dira, eta Alardearekin amaitzen dira. Desfile zibiko eta militar horrek irundarren garaipena ospatzen du, Frantziako eta Nafarroako inbaditzaileen aurka lortutakoa.
Aste horretan zehar, kaleak danborradaz, kirol-ekitaldiz, erraldoiz eta beste ekitaldi sozial batzuez betetzen dira, eta euskal kulturaz gozatzeko aukera paregabea eskaintzen dute.
Irungo Alardea da jai horietako gertakizunik adierazgarriena. Ehunka lagun biltzen ditu, zeinek auzo bakoitza ordezkatzen baitute konpainiatan banatuta, eta txapel gorriak, elastiko eta galtza zuriak eta gerrikoak jantzita, txirulen eta danborren musika-ikuskizunera batzen baitira.
Giako Ama Birjinaren jaiak Portugaleten egiten dira uztailaren 1ean, eta hainbat ekitaldi biltzen dituzte: txupinazoa, lasterketa solidarioak, prozesioak, Ama Birjinaren jaitsierak, lehiaketak, dantzak eta zuzeneko musika.
Jardueren une gorena gauerdian izaten da, jaitsiera handiaren unean, eta hurrengo egunean jarraitzen dute, Udalak antolatutako ekitaldi gehiagorekin, hala nola gastronomia- eta kirol-lehiaketak. Ospakizun horiek hiriko zaindariaren omenez egiten dira.
Santurtziko Karmengo jaiak marinel eta arrantzaleen zaindari den Karmengo Ama Birjinaren omenez egiten den ospakizun errotua dira. Jatorrian udalerriko zaindaria San Jorge bazen ere, itsas jardueraren eraginez, kostaldeko biztanleek Karmengo Ama Birjina hartu zuten beren zaindari gisa.
Programak hamaika jarduera kultural eta erlijioso eta kirol- eta entretenimendu-jarduera biltzen ditu; esaterako, ospakizunen hasiera markatzen duten sardina-jan handia eta txupinazoa, bailandra-estropada eta itsas prozesioa (eskualdeko zaharrenetakoa), guztiak ere Santurtziko nortasunaren eta tradizioen isla.
Santurtziko Karmengo Jaiak aukera paregabea dira Euskadiko kostaldeko herri horren kulturaz, tradizioaz eta abegikortasunaz gozatzeko, marinelen zaindariari omenaldia egiten zaion eta erkidegoaren identitate bakana ospatzen den bitartean.
Andre Maria Zuriaren jaiak Gasteizko Erdi Aroko historian oinarritzen dira. VIII. mendean dute jatorria, Antso Azkarrak hiria sortu zuen garaian.
Tradizioaren arabera, Errekonkista garaian, Antso Azkarrak babesa eskatu zion Ama Birjinari hiriaren patua erabakiko zuen guduaren aurretik. Diotenez, guduaren bezperan, Ama Birjina uso-zuri baten itxurarekin agertu zen, eta horregatik jarri zioten Andre Maria Zuria izena.
Harrezkero, jaia jainkoaren babesaren eta Gasteizko nortasunaren ikurra da. Ospakizunak irauten duen astean, hiria kultura-, kirol- eta erlijio-ekitaldiz betetzen da.
Alderdi aipagarrienetako bat Blusen eta nesken desfilea da. Bertan, gasteiztarrak eta bisitariak, soinean euskal jantzi tradizionalak dituztela, kaleetan ibiltzen dira jai-giro bikainean.
San Prudentzio jaiek, bizitzaz blaitzen dute Gasteiz urtero apirilean, eta 2023an ere tradizioz eta dibertsioz betetako esperientzia bat izango dira jaiak, seguru. Hiriko zaindari San Prudentzioren eta Estibalizko Andre Mariaren omenez egiten diren ospakizun horiek oso errotuta daude eskualdeko historian eta espiritualtasunean.
San Prudentzio santu garrantzitsua da erkidegoan; Estibalizko Andre Mariak, berriz, ospakizunen klimaxa markatzen duen erromeriara erakartzen ditu fededunak. Haren santutegi erromanikoa hiriaren kanpoaldean dago.
Gasteizek ongietorria egiten die bertakoei eta bisitariei musika, janaria eta ekitaldi kultural eta erlijiosoak eskainita. Ospakizun- eta alaitasun-giroa izaten da nagusi beti, eta urtero berritzen du bere zaindari ohoratuei duela hainbat mendetatik eskaintzen dien tradizioa.
Euskadiko San Blas jaia otsailaren 3an ospatzen da, eztarriko gaixoen santu zaindariaren omenez. Kondairaren arabera, San Blasek arrain-hezur batekin itotzen ari zen haur bat salbatu zuen, eta, horregatik, eztarriak bedeinkatzen dirakoloretako lokarriekin; bederatzi egunez lepoan eraman eta gero, erre egin behar dira.
Jaia anis-gozoak erosteko eta dastatzeko ere aprobetxatzen da, hala nola erroskillak edo San Blas opila. Festa oso ezaguna da Bizkaian; batez ere, Abadiñon. Nekazaritza- eta abeltzaintza-azoka bat egiten dute han. Gipuzkoako eta Arabako beste herri batzuetan ere ospatzen da, hainbat jarduerarekin: azokak, kalejirak, musika eta lehiaketak.
San Tomas eguna jai enblematikoa da Euskadin. Egun horretan, herri asko landa-merkatu zaratatsu bihurtzen dira. Kaleak bizitzaz betetzen dira, txistorradun taloaren lurrin tentagarriarekin eta euskal folklorearen eta bertsolarien soinuarekin.
Tradizioak XIX. mendean ditu sustraiak; orduan, baserritarrak hirira joaten ziren San Tomas egunean, lantzen zituzten lurren jabeei urteko errenta ordaintzera.
Bidaia aprobetxatuta, nekazaritza-produktuak eramaten zituzten saldu edo trukatzeko. Horrela sortu zen gaur arte iraun duen eta Euskadiko ospakizun garrantzitsuenetako bat bihurtu den azoka. Azoka horrek, gainera, landagunea eta hiria lotzen ditu.
San Tomas egunean, ohitura da txistorra eta taloa jatea, sagardoarekin lagunduta. Bikote gozo hori festaren oinarrietako bat da. Gainera, jai-giroa osatzeko, jendea baserritar jantzi ohi da, eta harrotasunez erakusten ditu arropa tipikoak.
Jantziaren funtsezko elementuetako batzuk txapela, koadrodun zapia eta abarkak dira, eta festa berezi horrek ezaugarri dituen kultura-tradizio aberatsa eta landa-ingurunearekiko errotzea islatzen ditu.
Antzar Eguna festa paregabe eta berezia da, eta Lekeitioko tradizio bitxi batean du jatorria; izan ere, ospakizunen mamia antzaretan dago, eta ez ohiko konpartsa, erraldoi eta zezenetan.
Praktika horren lehen erreferentzia 1631koa da. Orduan, bizilagunek antzarak zintzilikatzen zituzten abuztuko Ama Birjinaren jaietan, baina San Antolin ez zen herriko zaindari nagusia izan XVIII. mendearen hasierara arte.
Gaur ezagutzen dugun Antzar Eguna 1877an hasi zen, San Antolinen jaien testuinguruan. Hasieran, marinelek soilik parte har zezaketen lehian, eta abiadura eta tripulazioko kideen kopurua oso zorrotz araututa zeuden.
Bere garaian antzarak bizirik jartzen bazituzten ere, gaur egun material sintetikoz eginak daude. Praktikaren aldaketa herritarrek berek eskatu zuten, baina aurrez izan zen eztabaida txikiren bat.
Jaia aldatu egin da denborarekin, baina tradizioetako askori eutsi die, hala nola altxaerei eta lehiarako arauei. Markinan, Saran, Biriatun, Zuraiden eta Urruñan lehiaketaren aldaera bat sortu da; leku horietan zaldi-lasterketak egiten dituzte, baina Inauteriekin lotutako festen testuinguruan.
Urtero, urtarrilaren 20an, Donostia eraldatu egiten da San Sebastianen omenez eginiko ospakizunaren eszenatoki zaratatsua bihurtzeko, Danborrada tradizionalari esker. Helduak eta haurrak Napoleonen soldadu, sukaldari eta urketari gisa jantzita ibiltzen dira kaleetan barrena, hiriaren ordezkari harro bihurtuta.
Donostiako danborradak lotura estua du San Sebastiani eskainitako egunarekin. Santu bihurtutako militar bat izan zen Sebastian, Erromatar Inperioa zerbitzatu ordez fedea aukeratu zuena.
Ospakizunaren jatorria Espainiako Independentzia Gerran eta okupazio napoleonikoan dago. Garai hartan, donostiarrak, okupazioaren aurkako erresistentzia-ekintza gisa, danborrak eta pegarrak jotzen hasi ziren, militarren zaratari aurre egiteko.
Gaur egun, danborrada da Donostiako jairik garrantzitsuena, eta 2018an Gizateriaren Kultura Ondare Immaterial izendatu zuten. Jaiari hasiera emateko, gauerdian bandera altxatzen da Konstituzio plazan, eta, ondoren, Gaztelubide elkarteko kideek San Sebastian martxa jotzen dute.
Gipuzkoako inauteriak oso ospakizun berezia izaten dira udalerri askotan. Nabarmentzekoak dira Tolosakoak eta Donostiakoak, baina ezin ditugu ahaztu Amezketa, Abaltzisketa, Azpeitia, Antzuola eta Aretxabaletakoak.
Nafarroan, inauteriak neguko atsekabeak itotzeko baliatzen diren ospakizun koloretsu eta iskanbilatsua dira. Nafarroaren luze-zabalean, antzinako askotariko errituak egiten dira festa horietan, eta erritu horiek ingurua biziberritzen dute.
Euskadiko inauteri ezagunenak Tolosakoak dira, zalantzarik gabe. Zenbait egunez, hiria jai-giroaz gozatzera joaten diren bisitariez betetzen da. Festa Ostegun Gizenarekin hasten da, eta ondoren helduen eta txikien danborradak izaten dira.
Bizkaian, Bilbo, Mundaka, Markina-Xemein, Lekeitio eta Durangok, besteak beste, konpartsa, kantu eta dantzekin ospatzen dituzte inauteriak. Bilbon, inauteriak Farolin eta Zarambolasen epaiketarekin hasten dira, Plaza Barrian. Ondoren, desfileak, haurrentzako tailerrak, kontzertuak eta sardina erretzea egiten dira.
Mundaka ezaguna da inauteri paregabeengatik. Bertan, Urdaibaiko kondairak birsortzen dira; emakumeek sorgin- eta lamia-mozorroak janzten dituzte, eta gizonek, atorrak, Anton Erreka kondearen kondairan oinarrituta.
Araban, inauteriak Gasteizen eta Zalduondon egiten dira. Gasteizen, kaleak konpartsaz eta jai-ekitaldiz betetzen dira. Zalduondon, berriz, Marquitos epaitu eta erre egiten dute, sinbolikoki, antzinako tradizio bati jarraituta.
Probintziako inauteririk original eta adierazgarrienen artean, Ituren eta Zubietakoak daude, Malerrekako haran ederrean, Pirinioetan.
Kultura-intereseko ondasun izendatutako festa zanpantzar-desfile batekin ospatzen da. Zanpantzarrak pertsonaia zakar eta koloretsuak dira, eta, herri batetik bestera dabiltzala, gerrian lotutako zintzarriak jotzen dituzte.
Beste inauteri ezagunetako bat Altsasukoa da. Bertan, momotxorroak, adaje handiak eta aurpegiak ezkutatuta dauzkaten pertsonaiak, herriko kaleetan agertzen dira asteartea iluntzean, esperientzia paregabe eta harrigarri bat eskainiz. Tradizioa galdu egin zen XX. mendean, baina berriz ere heldu zioten 80ko hamarkadan. Orain, ospakizuna aberasten duten pertsonaia gehiago ditu.
Azkenik, Ultzamako haranean kultura-intereseko ondasun izendatutako inauteriak ospatzen dira. Haietan, kaleetan barrena egiten den Miel Otxin gaiztoaren jazarpena da nagusi, harana kolorez eta alaitasunez betetzen duten pertsonaia eta erritu tradizionalak ahaztu gabe.
Aipatu ditugun tradizio guztiez gain, badira erlijioarekin lotura zuzenik ez duten baina gure gizartean oso errotuta dauden beste batzuk ere.
Gau Beltza Euskal Herriko jai tradizional bat da, eta udazkeneko giro misteriotsua du ezaugarri. Arimen Gaua izenez ere ezagutzen den ospakizun horretan, beldurrezko istorioak kontatu eta etxeak kalabaza eta kandelekin apaintzen dira.
Haurrak mozorrotu egiten dira, eta bihurrikeriak egiten dituzte, suak pizten dira, espirituak gidatu eta deabruak uxatzeko. Jai horrek uztaren eta urtearen amaiera ospatzen ditu, eta eskualdean ezarri ziren herri zeltetan ditu erroak.
Herri bakoitzean modu batean ospatzen den arren, Gau Beltzaren oinarria berbera da Euskadi osoan, eta, hala, Santu Guztien Egunaren bezpera gure arbasoek egiten zuten bezala ospatzeko tradizioari eusten zaio.
Bertsolaritza, gaur egunera arte iraun duen euskal tradizio zaharra da, eta bat-bateko ahozko literaturan du oinarria. Garai bateko juglareek bezala, bertsolariek bertsoak inprobisatzen zituzten herriko plazetan, bikoteen arteko elkarrizketak sortzeko edo hainbat gairi buruzko diskurtsoak errezitatzeko.
Bertso bat metrikaz eta errimaz osatuta dago, eta, beraz, oso zehatza izan behar da hura sortzerakoan, nahiz eta inprobisazio-lana izan. Metrika ohikoenak zortziko handia, hamarreko handia, zortziko txikia eta hamarreko txikia dira.
Euskal Herriko kirolak, herri-kirol gisa ezagutzen direnak, Euskadiko eta Nafarroako kultura-identitatean errotutako adierazpena dira. Baserritarrek baserrietan egiten dituzten lan tradizionalen harira sortu ziren, eta gaur egun trebetasun fisikoa eta erresistentzia neurtzen dituzten kirolak bihurtu dira.
Hainbat modalitate daude, hala nola enborrak moztea eta pisua garraiatzea. Haietako bakoitzak euskal landa-bizitzaren zati bat islatzen du, eta urte osoan zehar egiten dira ekitaldi eta lehiaketetan. Haien artean daude aizkolaritza (enborrak aizkoraz ebakitzea), trontza (enborrak moztea bi heldulekuko zerrarekin) eta harri-jasotzea.
Gainera, badira beste modalitate batzuk ere, hala nola pisua garraiatzea, belarra segaz moztea, ingudeak altxatzea, zaku-lasterketak, orgak altxatzea, fardoak poleaz altxatzea eta lokotxak biltzea, besteak beste: guztiak ere euskal herri-kirolen aniztasunaren eta aberastasunaren erakusgarri.
Kirol horiek, tradizioari eta euskal kulturari bizirik eusteko modu bat izateaz gain, adiskidetasunaz eta lehiaketaz gozatzeko eta landa-bizitza ospatzeko aukera bat ere badira.
Olentzero Euskal Herriko Gabonetako pertsonaia ikoniko eta zoragarria da. Euskal jantzi tradizionalak janzten dituen eta pipa erretzen duen pertsonaia mitologikoak rol garrantzitsua betetzen du Gabonetako jaietan, hark eramaten baitizkie opariak haurrei Gabon gauean.
Haurrek gutunak idazten dizkiote Olentzerori, Gabonetarako zer nahi duten adierazteko, eta, gero, gogo handiz itxaroten dute opariak iritsi arte.
Olentzeroren jatorria neguko solstizioaren ospakizun zaharrei lotuta dago. Neguan enbor bat (Olentzero izenekoa) erabiltzen zen Gabon gauean tximiniako sua elikatzeko. Hurrengo egunean, enborraren errautsak atearen aurrean zabaltzen ziren, etxea babesteko.
Denborak aurrera egin ahala, tradizioak eboluzionatu egin zuen, eta arropa zaharrez jantzitako lastozko panpinak sortu ziren herrian barrena eraman eta dohaintzak jasotzeko, azkenik iluntzean erretzen zituzten arte.
Gaur egun, Olentzero hezur-haragizko pertsonaia bat da, eta 70eko hamarkadan sortu zen, ikastolak lastozko panpina pertsonifikatzen hasi zirenean Gabonetako jaialdi eta desfileetan. Horren ondorioz, gaur egun Olentzero euskal Gabonetako sinbolo maiteenetakoa da.
Ez dakigu zerbait falta ote zaigun Euskadin, baina tradizioak, historia, musika, familia-giroa eta ospatzeko gogoa behintzat sobera ditugu. Guuken topera bizi ditugu festak eta tradizioa, gure Interneten abiadura bezalaxe. Gora Euskadi eta hemengo tradizioak.💚
Aste Santuaren tradizioa duela 500 urte baino gehiago hasi zen Bilbon. Pauso handiak eta prozesio ugari daude, eta egundoko sentimendua du jendeak.
Kantauri itsasoak bustitako Bizkaiko herriak txoko ederrak ditu, hala nola arrantza-portua, talaia edo Santa Eufemia eliza.
Euskarazko abestien hitzak irakurriz, hitz eta esamolde berriak ikas ditzakezu, eta zure euskara-maila hobetu.
Hiria bustitzen duen itsasoko inguru politenetara, Kontxako hondartzaz harago, eramango zaituzten zenbait ibilbide daude.
Basotik ibiltzean ur-jauzi horietako bat topatzeak ipuin baten modukoak bihurtuko ditu zure mendi-ibilaldiak.
Herri txiki hau Baztango haran handiko eraikuntza klasikoen erakusgarri paregabea da, Nafarroa bisitatzean baztertu ezinekoa.
