Euskadiko izaki mitologikoak: Tarttalotik Mari eta laminenganaino

Euskal mitologia ez dira kondaira hutsak, baizik eta gure arbasoek errealitatea interpretatzeko zuten moduaren adierazpena. Marik, Akerbeltzek eta Basaujaunek badute zerbait egiatik (eta historiatik). Agian, horregatik erakartzen gaituzte hainbeste laminek eta Euskadiko gainerako izaki mitologikoek.

• Euskarazko nobela eta libururik onenak 📚

Hain dira izaki originalak, ezen nazioarte mailan ere aztertzen baitira. Izan ere, mitologia mundu osoan dagoen zerbait izan arren, Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko mitologia gure kultura bezain berezia da. Jakin-mina duzu?

Zatoz Guukekin, eta denboran bidaiatuko dugu, Euskadiko izaki mitologiko garrantzitsuenak ezagutzera. Hemengoak ez baitira sorginak bakarrik!

Euskadiko izaki mitologikoak

Mariri eta Euskadiko gainerako izaki mitologikoei buruz hitz egiten hasi aurretik, gauza bat argitu behar dugu. Luis Garagalzak azaltzen duen moduan, euskal mitologia “gautarra” da, eta pertsonen barruko ezaugarrietan, naturan eta orainaren birsorkuntzan oinarritzen da.

Hemen ez dugu aurkituko Olinpoko jainko handirik, ez eta heroi super boteretsurik ere. Gure kondairak telurikoak dira (lurrarekin lotuak), eta ilargikoak (gautarrak). Gure arbasoak horregatik zeuden hain lotuta elementu horiekin.

Beraz, ikus dezagun zein diren Euskadiko izaki mitologiko garrantzitsuenak.

#1

Mari

{0>Es el todo, la reina de la naturaleza y de la tierra.<}0{>Mari guztia da; naturaren eta lurraren erregina.<0} {0>Se cree que Mari es una de las diosas más antiguas de la cultura vasca y se la suele representar con cuerpo de mujer, ropajes verdes y a veces en forma de árbol.<}0{>Mari euskal kulturako jainkosa zaharrenetakoa dela uste da, eta emakume gorputzez, kolore berdeko jantziekin eta, zenbaitetan, zuhaitz itxurarekin irudikatzen da.<0} {0>También rodeada de fuego, como un arcoiris en llamas o una mujer con parte de animal.<}0{>Suz inguratua, sugarretan dagoen ortzadar gisa edo erdi emakume eta erdi animalia gisa ere irudikatu izan da.<0} {0>Su consorte es Sugaar y sus hijos Mikelatz y Atarrabi.<}0{>Sugaar du ezkonlaguna, eta Mikelatz eta Atarrabi semeak.<0} {0>Está presente en casi todas las cimas de los montes vascos, teniendo su morada principal en el Anboto.<}0{>Euskadiko ia mendi-gailur guztietan ibiltzen da, baina Anboto da bere bizileku nagusia.<0} {0>Mari controla el clima y el interior de la tierra, y tiene como misión castigar a los hombres mentirosos, orgullosos y ladrones.<}0{>Marik klima eta lurraren barrenak kontrolatzen ditu, eta gizon gezurti, harro eta lapurrak zigortzea du xede.<0} {0>Es la única fuente de vida que se sostiene bebiendo de manantiales y pozos, del Sol, de la Luna y de la tierra húmeda.<}0{>Mari da bizitzaren iturri bakarra, eta iturburu eta putzuetatik, eguzkitik, ilargitik eta lur hezetik elikatzen da.<0} {0>En Euskadi vela todas las casas que tienen un Eguzkilore en su puerta, frente al mal de Gaueko.<}0{>Atean eguzki-lorea duten etxe guztiak babesten ditu, Gauekok dakartzan gaitzetatik.<0}

#2

Sugar

{0>Es el consorte de Mari y padre de Mikelatz y Atarrabi.<}0{>Mariren ezkonlaguna da, eta Mikelatz eta Atarrabiren aita.<0} {0>Sugar, Sugaar o Herensuge podría haberse incorporado al conjunto de seres mitológicos de Euskadi muchos siglos después que Mari, cuando los vikingos se asentaron en Hondarribia.<}0{>Uste da Sugar, Sugaar edo Herensuge Mari baino hainbat mende aurrerago bihurtu zela Euskadiko izaki mitologiko, hain zuzen, bikingoak Hondarribian kokatu zirenean.<0} {0>Tiene paralelismos con Júpiter y con el Thor nórdico, y se le suele asociar a la tierra, el inframundo.<}0{>Baditu antzekotasunak Jupiterrekin eta Europa iparraldeko Thorrekin, eta lurrarekin eta azpimunduarekin lotu ohi da.<0} {0>La leyenda cuenta que de la unión de este y una princesa escocesa huida en Mundaka, nació Jaun Zuria, el primer señor mítico de Bizkaia.<}0{>Kondairaren arabera, Sugar eta Mundakara ihes egin zuen printzesa eskoziar baten hartu-emanetiksortu zen Jaun Zuria, Bizkaiko lehenengo jaun mitikoa.<0} {0>Los habitantes vascos creían que auguraba tormentas y que vivía en Muragain comiendo ganado y en la Peña de Orduña ingiriendo personas.<}0{>Euskaldunek uste zuten ekaitzak ekartzen zituela, eta Muragainen bizi zela, abereak jaten, eta Urduñako gainean, gizakiak irensten.<0} {0>Oficialmente vive en Agamunda y Atarreta.<}0{>Ofizialki, Agamenduan eta Atarretan bizi da.<0}

#3

Mikelatz

{0>Es uno de los hijos de Mari y Sugaar; el más perverso y dañino.<}0{>Mari eta Sugaaren semeetako bat da; bietan zitalena.<0} {0>En la antiguedad se creía que Mikelatz era el responsable de enviar la tormenta y la piedra sobre la costa vasca.<}0{>Antzina, Mikelatzek euskal kostaldera ekaitzak eta harria bidatzen zituela uste zuten.<0} {0>Los expertos apuntan a que tiene influencias vikingas porque, tanto visual como simbólicamente, comparte muchas cosas con el dios nórdico Thor.<}0{>Adituen arabera, eragin bikingoak dituen pertsonaia da; izan ere, Europa iparraldeko Thor jainkoaren hainbat ezaugarri ditu, itxuran nahiz sinbolikoki.<0} {0>También se le suele confundir con el propio Sugaar y con Hodei, el máximo exponente del rayo y la tormenta que acechaba a los agricultores.<}0{>Sugaarekin eta Hodeirekin ere nahastu ohi da, eta nekazariak mehatxatzeko tximista eta ekaitzak ekartzen dituen izaki nagusia da.<0}

#4

Atarrabi

{0>Es el otro hijo de Mari y Sugaar, el símbolo del bien.<}0{>Mari eta Sugaarren bigarren semea; ongiaren sinboloa.<0} {0>Atarrabi estudió junto a su hermano en la cueva de Etsai, el Diablo, y a cambio de sus enseñanzas, este les pidió que uno de ellos se quedara.<}0{>Atarrabik eta anaiak Etsairen leizean ikasi zuten, eta jasotako irakaspenen ordainetan, bietako bat berarekin gera zedin eskatu zien hark.<0} {0>Le tocó a Miketlatz, pero Atarrabi era tan bueno que se sacrificó por él.<}0{>Mikelatzi egokitu zitzaion, baina Atarrabi hain zen ona, anaiagatik sakrifikatu baitzen.<0} {0>Junto al Diablo aprendió muchas cosas, pero en un momento de descuido conseguiría escapar.<}0{>Etsairen alboan hainbat gauza ikasi zituen, baina haren deskuidu txiki bat baliatuz, alde egitea lortu zuen.<0} {0>Sin embargo, Etsai logró atrapar su sombra, que permaneció en la cueva.<}0{>Hala eta guztiz ere, Etsaik Atarrabiren itzala harrapatzea lortu zuen, eta leizean atxiki.<0} {0>Atarrabi se hizo cura, y se cuenta que en los momentos de consagración su sombra aparecía tras él.<}0{>Atarrabi apaiz egin zen, eta diotenez, kontsakrazioaren unean, itzala atzean agertzen zitzaion.<0} {0>Por eso años después le pidió al sacristán que le matara justo en ese instante, para escapar por fin del Diablo.<}0{>Hori dela eta, hainbat urteren buruan, une horretantxe hil zezan eskatu zion sakristauari, behin betiko Etsairengandik ihes egin ahal izateko.<0} {0>Así lo hizo, y unas palomas se llevaron su cuerpo.<}0{>Halaxe egin zuen, eta uso batzuek eraman zuten bere gorpua.<0} {0>Atarrabi está asociado con la constelación de Escorpio y con la leyenda del fraile Pedro Agerre Axular.<}0{>Atarrabi Scorpius konstelazioarekin eta Pedro Agerre Axular fraidearen kondairarekin lotuta dago.<0}

#5

Tarttalo

{0>Sí, hablamos de la versión del famoso cíclope de la mitología griega.<}0{>Bai, greziar mitologiako ziklope famatuaren bertsioaz ari gara.<0} {0>Solo que nuestro Tarttalo tiene raíces y costumbres asociadas con la naturaleza vasca.<}0{>Baina gure Tarttalok Euskal Herriko naturarekin lotutako sustraiak eta ohiturak ditu.<0} {0>Hablamos de un pastor gigante y tuerto de gran caracter y muy malvado que se dedicaba a comerse los rebaños y las personas cercanas a las montañas.<}0{>Artzain erraldoi begibakarra da, aiurri txarrekoa eta oso gaiztoa, artaldeak eta mendi inguruan bizi diren gizakiak jaten dituena.<0} {0>También se le conoce como Torto o Anxo, según la zona, y las leyendas cuentan que poseía un anillo mágico para cazar a sus presas.<}0{>Torto edo Anxo izenez ere ezagutzen da, lekuaren arabera, eta kondairak dioenez, eraztun magiko bat du bere harrapakinak harrapatzeko.<0} {0>Para encontrarlo había que ir a sitios como el monte Erreniega o, especialmente, el monte Saadar.<}0{>Tarttalo aurkitu nahi izanez gero, Erreniega mendira joan behar da, eta, bereziki, Saadar mendira.<0} {0>Allí se encuentra el dolmen Tartaloetxea en su honor.<}0{>Han dago Tarttaloren omenezko Tartaloetxea trikuharria.<0}

#6

Akerbeltz

{0>Deidad para las brujas y terror para los cristianos.<}0{>Sorginen jainko eta kristauen ikara.<0} {0>Akerbeltz es el macho cabrío negro que Goya retrató en su famoso cuadro "El akelarre".<}0{>Akerbeltz Goyak “Akelarrea” margolan famatuan irudikatutako aker beltza da.<0} {0>Eso sí, a diferencia de lo que sucedía en el cristianismo, en Euskadi Akerbeltz no estaba asociado a la encarnación de Satanás o Belcebú.<}0{>Baina kristautasunean gertatzen zenaz bestera, Euskadin, Akerbeltz ez da lotzen Satanas edo Beeltzebuben pertsonifikazioarekin.<0} {0>Es simplemente un espíritu que vive en el interior de la tierra y, en ocasiones, un dios que protege a los animales y las casas.<}0{>Lur barruan bizi den izpiritu bat da, eta, zenbaitetan, animaliak eta etxeak babesten dituen jainkoa.<0} {0>De hecho, no era raro encontrar caseríos con una cabra negra para proteger al ganado.<}0{>Hala, badira abereak babesteko aker beltz batekin babestutako baserriak.<0} {0>Era quien presidía las temidas misas negras a las que acudían las brujas que persigió la Inquisición.<}0{>Inkisizioak jazarritako sorginen meza beltz beldurgarriak gidatzen zituen Akerbeltzek.<0}

#7

Basajaun

{0>¿Trolls, ogros o yetis?<}0{>Trolak, ogroak ala yetiak?<0} {0>Basajaun en la mitología de Euskadi es una compilación de diferentes leyendas precrristianas repartidas por el continente europeo.<}0{>Kristautasunaren aurretik Europan barreiatutako hainbat kondairaren arteko elkarketa da Basajaun.<0} {0>Los antiguos vascos creían que era el Señor del Bosque, el primer poblador de la zona y quien descubrió la agricultura antes que los humanos.<}0{>Antzinako euskaldunek uste zuten Basoko Jauna zela, hots, inguruko lehen biztanlea eta nekazaritza gizakiek baino lehen aurkitu zuena.<0} {0>Algunas teorías sugieren que podría estar inspirado en el primer contacto que tuvieron los hombres de cromañón con los neandertales.<}0{>Zenbait teoriaren arabera, cromagnonek neandertalekin izandako lehenengo kontaktuan izan dezake oinarria.<0} {0>Basajaun siempre está acompañado de su esposa Basandere y, a diferencia de Tarttalo, no posee un caracter agresivo.<}0{>Basajaunek bere emazte Basandere izaten du beti ondoan, eta Tarttaloz bestera, ez da oldarkorra.<0} {0>Se cuenta que Martin Txiki, quien representa al hombre en la mitología vasca, le robó sus conocimientos para llevarlos al resto de la humanidad.<}0{>Diotenez, Martin Txikik, zeinak gizona irudikatzen baitu euskal mitologian, Basajauni lapurtu zizkion haren ezagutzak, gizateriari erakusteko.<0}

#8

Laminak

{0>Lamiak son la versión vasca de las Lamias de la mitología griega, las sirenas, ninfas, hadas —y similar— que luego se extendería en la antigüedad por todo el continente europeo.<}0{>Laminak greziar mitologiako lamien eta Antzinaroan Europa osoan zabaldutako sirena, ninfa, maitagarri eta antzekoen euskal bertsioa dira.<0} {0>En Euskadi se las representa manteniendo ese perfil de seductora mortal y acechadora de niños, pero con unas formas propias; cola de pez, pies de pato y garras de ave como manos.<}0{>Euskadin ere limurtzaile hilgarriak eta haurren zelatariak dira, baina ezaugarri propioak dituzte: arrain-isatsa, ahate-hankak eta hegazti-erpeak, eskuen ordez.<0} {0>Viven en los ríos y las fuentes, tienen largos cabellos con los que atraen a sus presas y que peinan con unos peines de oro preciosos.<}0{>Ibaietan eta iturrietan bizi dira, beren adats luzeekin erakartzen dituzte harrapakinak, eta urrezko orrazi ederrekin orrazten dira.<0}

#9

Urtzi

{0>Vinculado con Júpiter y el Thor nórdico.<}0{>Jupiterrekin eta Europa iparraldeko Thorrekin lotzen da.<0} {0>Urtzi es uno de los seres mitológicos de Euskadi más importantes.<}0{>Urtzi euskal izaki mitologiko garrantzitsuenetako bat da.<0} {0>Es el dios del cielo y su nombre está asociado a los relámpagos, los truenos, el granizo, la lluvia y el resto de temporales.<}0{>Zeruko jainkoa da, eta bere izena tximista, trumoi, kazkabar, euri eta bestelako ekaitzekin lotuta dago.<0} {0>A él le debemos dos días de la semana (el jueves y el viernes) y, aunque ya estaba en la cultura vasca antes de los romanos, su aparición fue posterior a la de Mari.<}0{>Asteko bi egunek daramate haren izena (osteguna eta ostirala), eta euskal kulturan erromatarren aurretik jadanik bazegoen arren, Mariren ondoren agertu zen.<0} {0>Por eso tiene menos presencia en las leyendas.<}0{>Horregatik, gutxiago ageri da kondairetan.<0} {0>Eso sí, es el unico ser que habita en el cielo de nuestra mitología, y eso le da un papel especial.<}0{>Hori bai, gure mitologian zeruan bizi den izaki bakarra da, eta zeregin berezia ematen dio horrek.<0} {0>Se creía que era la luz celestial y que protegía a la Tierra de toda amenaza.<}0{>Antzina, zeruko argia zela sinesten zuten, eta lurra mehatxu orotatik babesten zuela.<0}

#10

Jentilak

{0>Su nombre viene de "gentilis", una palabra que se utilizaba para denominar a las personas no cristianas.<}0{>“Gentilis”etik dator izena, kristau ez ziren pertsonak izendatzeko erabiltzen zen hitzetik.<0} {0>Los Jentilak, sin embargo, ya aparecen en leyendas previas a los romanos, cuando tuvieron que huir igualmente a las monañas y las zonas más altas de Euskadi huyendo de los nuevos dioses indoeuropeos.<}0{>Dena den, erromatarrak baino lehenagoko kondairetan jadanik agertzen dira jentilak. Horien arabera, jentilek mendietara eta Euskadiko lekurik garaienetara alde egin behar izan zuten, jainko indoeuropar berrietatik ihesi.<0} {0>La cuestión es que siempre se les ha representado como figuras con fuerza sobrehumana que lanzaban grandes piedras desde muy lejos.<}0{>Kondaira horietan, harritzarrak urrutira jaurtitzen zituzten izaki indartsu gisa irudikatu izan dira.<0} {0>Ellos habrían sido los constructores de dólmenes y cromlechs, manteniéndose al margen de la sociedad por su condición de paganos.<}0{>Diotenez, jentilek eraiki zituzten trikuharriak eta harrespilak, eta gizartetik bereiz bizi ziren, paganoak zirelako.<0} {0>Además, se cree que el último superviviente de ellos se convirtió al cristianismo convirtiéndose en el Olentzero.<}0{>Horrez gain, uste da azken jentila kristau bihurtu zela; Olentzero, hain zuzen.<0}

Ikusten duzu zer mitologia berezia dugun; hamaika eleberri, filma eta abesti egiteko aproposa. Euskadiko izaki mitologikoak zaindu eta babestu beharreko altxorra dira.

Guuken hzure mugikorrerako konexiorik onena eta laguntzarik onena eskaintzen dizugu, horiek bezalako istorio liluragarriak ezagutzen jarrai dezazun.