Euskal dantza motak: aurreskua, kaxarranka eta abar

Bazenekien "Pirinioen magalean dantzatzen den herri gisa deskribatu zituela Voltairek euskaldunak"? Irudi poetiko horrek ondo baino hobeto islatzen du euskaldunen izaera eta tradizioak eta euskal dantzak (aurreskua, kaxarranka eta abar) bizi dituzten modua.

• Euskal Herriko jairik eta tradiziorik zaharrenak 🗓️

Antzina-antzinatik, Euskal dantzak erlijio-errituen, protokolo ospetsuen eta herriko jaien ardatza izan dira.

Guukek euskal dantzen mundu zirraragarrian murgiltzera gonbidatzen zaitu, haien historia eta esanahia ezagut ditzazun eta non ikus ditzakezun jakin dezazun. Presta zaitez tradizioz betetako kultura bizi baten erritmoan dantzatzeko.

Euskal dantzen historia eta tradizioa: euskal dantza motak

Historikoki, euskal dantzak erlijio-ekitaldietan eta herri-ospakizunetan egin izan dira. Funtsezkoak izan dira errituetan, protokoloetan, jai berezietan eta herriko zaindarien egunetan.

Dantza horiek ekarri duten aberastasun kulturala eta interesa direla eta, talde ugarik berreskuratu eta sustatu dituzte. Gaur egun, euskal dantzak ikus daitezke Euskadiko jai eta ekitaldi gehienetan. Tradizio bizi horiek bertatik bertara ezagutu nahi badituzu, hemen duzu Euskadiko, Nafarroako eta Iparraldeko ekitaldi nagusien egutegi bat.

Aurreskua

Aurreskua euskal dantza solemne bat da, eta jendaurrean dantzatzen da erreberentzia eta gorazarre gisa. Hona hemen xehetasun gehiago:

Dantzaren jatorria

Antzinako euskal tradizioetan daude aurreskuaren sustraiak, eta soka-dantzaren bilakaera bat da. Dantza horretan, parte-hartzaileak biribilean jartzen dira, elkarri eskuak emanda edo zapiei eutsiz. Gaur egun, aurreskua ohorezko zeremonia-dantza da.

Nork dantzatzen du aurreskua?

Aurreskua txistulari batek jotzen du (txistuarekin eta danbolinarekin), eta dantzari batek dantzatu. Dantza honetan, emakumeak ez du dantzan egiten: aurreskulariak hari egiten dio dantza.

Zer egoeratan dantzatzen da aurreskua?

Euskadin, aurreskua ohikoa da ezkontzetan, omenaldietan eta ekitaldi publikoetan. Bereziki ezaguna da Gipuzkoan, Bizkaian, Araban eta Nafarroako eremu handi batean; lurralde horietan, dantza solemnetzat eta dotoretzat dute.

Garai batean, diputatuek ere parte hartzen zuten dantza horretan, ospakizun handietan. Plaza batean dantzatzen da, eta aurreskulariak eta atzeskuak (azken dantzaria) mugimendu koreografikoak eta erronkak egiten dituzte.

Kaxarranka

Kaxarranka parekorik ez duen dantza bat da, eta Lekeition egiten da; Bizkaiko ipar-ekialdean dago, Gipuzkoako mugatik gertu.

Dantzaren jatorria

Kaxarrankaren jatorria kofradiako maiordomoa aldatzeari lotutako erritu-dantza bat da. Garai batean, marinelek (guztiak ziren kofradeak) hautatzen dituzten San Pedro eguneko ospakizunetarako dantzariak eta kofradiako kargu berriak.

Ospakizunen barruan, San Andres, San Joan eta San Pedro irudikatzen zituzten pertsonaia maskaratuen prozesio bat egiten zen, eta maiordomo zaharraren eta maiordomo berriaren etxebizitzak bisitatzen ziren, herriko kaleak zeharkatzen zituztela.

Portuan, itsasoaren ondoan, ekintza sinboliko bat egiten zen: santua uretara botatzearen keinua egiten zuten, urte guztian arrantza ona izatearen seinale gisa. Azkenik, kaxarranka plazan dantzatzen zen.

Kaxarranka: parte-hartzaileak eta koreografia

Kaxarranka zortzi gaztek (arrantzaleak) eusten dioten kutxa baten gainean dantzatzen da; kaxaren inguruan, beste zortzi gaztek arraunei eusten diete, arrantzaleen sinbolo gisa. Dantzari nagusia kaxaren gainean jartzen da, eta oreka-dantza bat egiten du, kolpe, jauzi, gurpil, bira eta guzti, benetan abila dela erakutsiz. Koreografia amaitzeko, fandango eta arin-arin tradizionalak dantzatzen dira.

Jantziak

Iraganean, parte-hartzaileek apostoluen jantziekin estaltzen zuten aurpegia; adibidez, izarekin eta maskarekin. Baina, elizaren debekuak zirela eta, jantzi zibilagoak erabiltzen hasi ziren: jaka edo lebita eta XIX. mendeko kapela luzea.

Pertsonaia nagusiak San Pedroren koroa eta giltzak brodatuta dauzkan banderatxoa izaten du, eta herribilduko armarria. Zortzi gazteak arrantzale jantzita joaten dira: mahoizko alkandora eta galtzak eta, batzuetan, gerriko berdea.

Dantzari dantza: jatorria, konposizioa eta dantzatzeko modua

Dantzari dantza Durangaldeko (Bizkaia) dantza tradizionalen ziklo bat da.

Dantzaren jatorria

Eskualdeko mitologia eta folklore aberatsetik dator Dantzari dantza. Urteak joan eta urteak etorri, adituak ez dira ados jarri zikloa osatzen duten dantzei, haien izenei eta dantza horien ordenari dagokienez. Hala ere, funtsezko dantza batzuek osatzen dute zikloa.

Dantza deigarri eta erakargarriek osatzen dute zikloa.

• Agintariena: aurkezpen-dantza; ikurrinari eragiten zaio dantzarien gainetik.
• Zortzinangoa, Banangoa, Binangoa eta Launangoa: dantzariek txandaka erakusten dituzte beren abileziak.
• Ezpata-joko txikia, Ezpata-joko nagusia eta Makil-jokoa: arma-jokoak.
• Txotxongiloa: batzuetan, dantzarietako baten heriotza eta berpiztea irudikatzen du.
• Soka-dantza: dantza zirkular mistoa, erlojuko orratzen noranzkoaren kontra dantzatua.
• Fandangoa edo Orripekoa, Arin-arina eta Biribilketa edo kalejira.

Jantziak

Jai-bezperan, dantzariak eguneroko arropekin janzten dira, txapel, gerriko eta abarketa zinta gorridun eta guzti. Jaiegun nagusian, galako jantziak dituztela joaten dira plazara: txapel eta gerriko gorriak, alkandora, galtza eta galtzetin zuriak, abarketa zuri zinta gorridunak eta txalekoa.

Ezpata-dantzaren jatorria, bilakaera eta dantzatzeko modua

Ezpata-dantza euskal dantza tradizional berezi-berezi bat da, eta mendez mende jarraitu du bizirik.

Jatorria eta esanahia

Ezpata-dantza Gipuzkoan egiten den erritu-dantza zaharrena da. Badirudi Erdi Aroan duela jatorria, eta haren esanahi doia zehaztea ere ez da erraza. Aditu batzuen arabera, inbasio-arriskua zegoenean egiten zen ausardia-erakustaldi bat izan zitekeen, edota espedizio militarretara joan aurretik Ama Birjinari egiten zitzaion eskaintza bat.

Non dantzatzen da ezpata-dantza?

Ezpata-dantza elizetan eta herriko jaietan dantzatu izan da. Zumarragan eta Oñatin, eliza barruan egiten da oraindik ere. Beste toki batzuetan, Corpus egunean eta bestelako jaietan egiten dute dantza-taldeek antzinako dantza hau.

Ezpata-dantzaren bilakaera eta gaur egungo egoera

XIX. mendearen amaieran, Durangaldeko herri gutxitan dantzatzen zen ezpata-dantza. Euskal nazionalismoari esker, Euskadi guztian zabaldu zen, eta Bizkaiko Ezpatadantzari Batza eta beste erakunde batzuk sortu ziren, dantza tradizional hau sustatzeko.

Xemeingo dantzaren jatorria, esanahia eta koreografia

Xemeingo dantza, edo Xemeingo ezpata-dantza, mendeetan iraun duen euskal dantza tradizional bat da.

Jatorria eta esanahia

Xemeingo dantza Xemeinen egiten da (gaur egun, Markina-Xemeinen parte bat da). Arretxinagako San Migel baseliza berezian egiten da dantza hau. XIII. mendean eraiki zuten, oreka bereziko hiru haitz handiren gainean.

Tokiko ohiturak dioenez, harrien artetik haiek ukitu gabe pasatzeko gai dena denbora gutxira ezkonduko da. San Migel Goiaingeruaren egunez (irailaren 29an), ekintza erritualak egiten dira; besteak beste, ezpata-dantza, ongiaren eta gaizkiaren arteko borrokaren sinboloa.

Parte-hartzaileak eta koreografia

Xemeingo dantza-taldea hamabi ezpata-dantzarik osatzen dute, eta ezpata handien bidez (1,10 metro luze dira) lotzen zaizkio elkarri. Maisu zaharrak edo kapitainak zuzentzen du dantza, eta bi edo lau ezpata txin jartzen dira haren atzean, ezpata laburrak hartuta (0,60 metrokoak). Txistulari batek girotzen du segizioa.

Janzkerari dagokionez, eskapulario bikoitzak nabarmendu behar dira, santuaren irudia eta tokiko armarria ageri dituztenak; horri esker, dantzari errituzko izaera eta izaera zibikoa eta erlijiozkoa ematen zaio.

Aldaerak eta moldaerak

Urteen joan-etorriarekin, ezpata-dantzaren koreografia aldatuz joan da. Ezkontzetan, erlijio-ospakizunetan eta pertsona ezagunen bisitaldietan omenaldi gisa erabili izan da.

"Arretxinagako San Migel” bertsio eszenografiko berrira ere egokitu zen. 1990ean, Felipe Amutxastegiren eta Iñaki Irigoienen ikerketan oinarritutako forma koreografiko berriak aurkeztu ziren.

Arku-dantza: jatorria, koreografia eta ospakizunak

Eibarren XX. mendearen hasieran dantzatu zen Ibarzabal arku-dantzan du jatorria arku-dantzak, eta Gregorio Santa Cruz maisuak birmoldatu zuen. Hasiera batean, gizonezkoek baino ez zuten dantzatzen, baina gaur egun emakumeek ere dantzatzen dute, irule tradizionalen jantziak gogora ekartzen dituzten arropak dituztela soinean.

Mugimendu erritmiko eta sinpleak dira koreografiaren oinarria, arkuak bertikalean eta horizontalean jarriz. Historikoki, XVII. mendetik aurrera, Corpus eguneko, San Joan eguneko eta bestelako jai handietako ospakizunetan dantzatu izan zen

Zinta-dantzaren jatorria eta dantzatzeko modua

Zinta-dantza Europako eta Latinoamerikako dantza tradizional ezaguna da. Jatorrian, zuhaitz baten inguruan dantzatzen zen, udaberrian eta udan. Denborarekin, zutoin baten inguruan egitera pasatu zen, eta koreografia landua eta koloretsua hartu zituen.

Hasiera batean gizonezkoek baino ez zuten dantzatzen, baina historiako aldi batzuetan emakumeei ere utzi zieten. Bizitzaren eta heriotzaren alderdi esanguratsuak sinbolizatzen ditu dantza honek, eta lotura estua du naturarekin eta uztekin.

Euskal dantza tradizionalen egutegia: noiz eta non ikusi

Euskadiko kultura eta folklore aberatsean hain errotuta dauden euskal dantza tradizionalak urte guztian egiten dira, erlijiozko jaietan eta herriko jaietan. Dantzak ez dira entretenimendu hutsa. Izan ere, tokiko historiara eta tradizioetara lotzen gaituzte, eta euskal nortasunaren adierazpen zirraragarria dira.

Dantzak bertatik bertara bizitzeko aukera izan dezazun, dantza nagusien laburpen bat prestatu dizugu, hilabeteen arabera.

• Otsaila-martxoa: otsailean eta martxoan, Zuberoako maskaradak eta beste hainbat dantza dira protagonistak; adibidez, kaskarotak Uztaritzen eta zahagi-dantza Markina-Xemeinen. Aspaldiko tradizioak ohoratzen dira ospakizun horietan, eta komunitatea eta kultura-ondare aberatsa ere goratzen dira.
• Apirila: apirilean, Luzaideko bolantak ikusteko aukera izango dugu; Pazkoa igaro dela nabarmentzen da udaberriaren bizitasuna eta jai-giroa islatzen dituzten dantzen bidez.
• Maiatza: maiatzean, Legazpiko ezpata-dantzak eta Abadiñoko dantzari-dantzak, Santa Kruz eta San Trokaz jaietan, hurrenez hurren, debozioaren eta komunitate-ospakizunak erakutsiko dizkigute, mugimendu koreografikoen eta jantzi tradizionalen bidez.
• Ekaina: Corpusa une berezia izaten da, eta horren erakusgarri dira Oñatiko eta beste udalerri batzuetako Corpus eguneko dantzak. Sanjoanetan, aldiz, bordon-dantza dantzatzen da Tolosan, eta dantzak naturarekin eta nekazaritza-zikloekin lotzen dituzten beste jai batzuk ere izaten dira.
• Uztaila: sanferminetan eta karmenetan ezpata-dantza eta beste dantza batzuk dantzatzen dira, besteak beste, Lesakan eta Añorgan; Euskadiko adierazpen kulturalak zenbaterainoko aberatsak diren erakusten dute.
• Abuztua: abuztuan, Berako San Esteban jaietan eta Gasteizko Andre Maria Zuriaren jaietan, aukera izango dugu mugimenduaren eta musikaren bidez komunitatea eta fedea omentzen dituzten arku-dantza eta zortzikoa ikusteko.
• Iraila: irailean, San Migel eguneko dantzari-dantza izango dugu Iurretan eta ezpata-dantza Markina-Xemeinen; dantza tradizional gehiago ere izango dira erlijio-jaietan, kulturaren jarraitutasunaren eta garrantziaren erakusgarri.
• Urria: Elorrioko errebonbilloen aurreskuak, Iurretako gorulariek eta bestelako dantza batzuek amaituko dute urteko egutegia. Ikusi dugunez, euskal dantza tradizionalen aldaera ugariak eta aberastasuna dira protagonista urte guztian.

Dantza bakoitza tradiziozko arte-adierazpen bat da, eta, horrez gainera, iraganarekin lotzen gaitu eta dantzan jarraitzen duen eta dantza horiek bizirik mantentzen dituen komunitatea omentzen du.

Euskadi tradizio ederrez betetako lurraldea da, eta baduzu zer ikasi tradizio horietatik. Ez izan beldur, eta ikas ezazu guztia euskal dantzei buruz; inoiz ez da berandu! Guukentzat, konexioa da garrantzitsuena. Horregatik, dantzan aritu zaitezen nahi dugu, gure lurraldearekiko lotura are gehiago sendotzeko.